Η περίοδος Έντο (1603-1868) σηματοδότησε μια αναμορφωτική εποχή στην ιστορία της Ιαπωνίας, ξεκινώντας με την ενοποίηση της χώρας από τον Τοκουγκάουα Ιεγιάσου (1543-1616), την εγκαθίδρυση του σογκουνάτου Τοκουγκάουα ως νέας κυβερνώσας δύναμης και τον ορισμό του Έντο (σύγχρονο Τόκιο) ως νέα διοικητική πρωτεύουσα της Ιαπωνίας το 1603. Αυτή η αλλαγή έβγαλε τη χώρα από μια μακρά περίοδο εμφυλίου πολέμου και διασφάλισε την ειρήνη για τους επόμενους αιώνες, καλλιεργώντας ένα περιβάλλον όπου το θέατρο, ο χορός, η λογοτεχνία και οι εικαστικές τέχνες μπορούσαν να ευδοκιμήσουν. Η κοινωνία ήταν αυστηρά δομημένη σε μια ιεραρχία από τις τάξεις των πολεμιστών, των αγροτών, των τεχνιτών και των εμπόρων, με στόχο τη διατήρηση των ηθικών αξιών του Κομφουκιανισμού και της δημόσιας τάξης. Παρά τον κοινωνικό αυτό διαχωρισμό, η σχετική σταθερότητα της εποχής οδήγησε στην άνοδο της εργατικής τάξης.

Η ανθούσα κοινωνική σκηνή της πόλης Έντο, είδε την εμφάνιση των «τσονίν» (‘chōnin’, άνθρωποι των συνοικιών), μιας τάξης που περιλάμβανε τόσο εμπόρους όσο και τεχνίτες. Αυτή η νεοαναπτυσσόμενη «καλλιεργημένη» κοινωνία ευημερούσε παράλληλα με την ακμάζουσα οικονομία και τα υψηλά ποσοστά εγγραμματοσύνης της εποχής, αυξάνοντας τη ζήτηση για προσιτά είδη πολυτελείας και έντυπο υλικό.

Στα τέλη του 17ου αιώνα, οι τσονίν ανέπτυξαν το δικό τους μοναδικό πολιτιστικό κίνημα, γνωστό ως «Ουκίο» (‘Ukiyo’, ο πλωτός κόσμος). Το όνομα αυτό προήλθε από ένα λογοπαίγνιο μιας βουδιστικής φράσης με ομόηχες λέξεις που αναφερόταν στον «θλιβερό» και «εφήμερο κόσμο», και το κίνημα αυτό περιλάμβανε τον τρόπο ζωής, τη λογοτεχνία και την οπτική κουλτούρα, με έμφαση στις ηδονιστικές, εφήμερες απολαύσεις. Το «Ουκίο-ε» (‘Ukiyo-e’, εικόνες του πλωτού κόσμου) ήταν η εικαστική εκδήλωση αυτού του νέου κύματος καλλιτεχνικής έκφρασης, απεικονίζοντας τις διασκεδάσεις και τα θεάματα που ήταν πλέον προσβάσιμα στη λαϊκή τάξη. Οι εικόνες αυτές κάλυπταν δημοφιλή θέματα όπως σκηνές από το θέατρο Καμπούκι, ιστορικές αφηγήσεις, τη φύση και τις γυναίκες των οίκων ανοχής, διαθέσιμες τόσο σε πίνακες όσο και σε χαρακτικά. Για να ρυθμίσει περαιτέρω την κοινωνική συμπεριφορά, το σογκουνάτο περιόριζε τα κέντρα διασκέδασης, όπως τα πορνεία, τα σπίτια τσαγιού και τα θέατρα, σε περιοχές-θύλακες εντός των μεγάλων πόλεων. Οι περιοχές αυτές έγιναν συνώνυμες με τον πλωτό κόσμο και αποτελούσαν ζωντανά κέντρα όπου διαφορετικές κοινωνικές τάξεις συνυπήρχαν. Ο πλωτός κόσμος, πρόσφερε μια διαφυγή από τη μονοτονία της αυστηρής ιεραρχικής δομής της κοινωνίας Έντο, η οποία επιβαλλόταν υπό την, μερικές φορές καταπιεστική, κυβέρνηση. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, οι καλλιτέχνες προσαρμόστηκαν στις εικαστικές προτιμήσεις των τσονίν, ενώ συνέχιζαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στους καθιερωμένους λάτρεις της τέχνης από τις ανώτερες τάξεις της αριστοκρατίας και των σαμουράι.

Ο ρόλος των ζωγράφων και των γλυπτών εξελίχθηκαν σημαντικά, σηματοδοτώντας την αλλαγή στην αντίληψη του καλλιτέχνη ως «ατόμου» και ως «περίφημης ιδιοφυίας». Όντας παλαιότερα ανώνυμοι και έχοντας παρόμοια κοινωνική θέση με τους τεχνίτες, οι καλλιτέχνες άρχισαν να αποκτούν φήμη και να αναπτύσσουν δημόσιες περσόνες και διακριτά καλλιτεχνικά στυλ, τα οποία λειτουργούσαν ως μέσο αναγνώρισης και προώθησης του έργου τους.

Αν και τα περισσότερα ουκίο-ε ήταν οικονομικά προσιτά, μαζικής παραγωγής χαρακτικά για ευρεία διανομή, εξίσου σημαντική έκφραση του ουκίο-ε ήταν και οι πίνακες. Είτε σε μεγάλες διαστάσεις όπως παραβάν, είτε σε μικρότερη κλίμακα όπως ζωγραφισμένοι πάπυροι και άλμπουμ, οι πίνακες ουκίο-ε διακοσμούσαν τα σπίτια εκείνων που είχαν την οικονομική δυνατότητα να τους αποκτήσουν. Επειδή συνήθως ήταν πιο ακριβοί σε σύγκριση με τα χαρακτικά, οι πίνακες αυτοί αποτελούν σημαντικά τεκμήρια για το ρόλο που είχε το ουκίο-ε σε όλη την κοινωνική ιεραρχία.

Χαρακτικά και Ζωγραφιές Ουκίο-e

Οι πολύχρωμες ξυλογραφίες, γνωστές ως ‘νισίκι-ε’ (‘nishiki-e’) ή εικόνες μπροκάρ, ήταν συνώνυμες με την πόλη του Έντο, αποτελώντας χαρακτηριστικό σουβενίρ της πρωτεύουσας. Η εμπορική βιωσιμότητα της εκδοτικής δραστηριότητας συνέβαλε στη διάδοση αυτών των έργων. Εδραιωμένοι εκδοτικοί οίκοι που απασχολούσαν έμπειρους τεχνίτες χαρακτικής και τυπογράφους, έκαναν δυνατή τη μαζική παραγωγή οικονομικά προσιτών χαρακτικών. Το υλικό αυτό διανεμόταν ευρέως στην περιοχή του Έντο μέσω διαφόρων καταστημάτων και δανειστικών βιβλιοθηκών, συμβάλλοντας σημαντικά στη δημοτικότητα του πλωτού κόσμου. Αυτή η ζήτηση οδήγησε στη δημιουργία δημοφιλών ειδών χαρακτικών, όπως το bijin-ga (σκίτσα όμορφων ανθρώπων), το yakusha-e (εικόνες ηθοποιών), το musha-e (εικόνες πολεμιστών) και άλλων που αποτύπωναν σύγχρονες τάσεις, μόδες και δημόσια ενδιαφέροντα.

Η παραγωγή των χαρακτικών ukiyo-e ήταν μια συνεργατική διαδικασία που περιελάμβανε αρκετούς εξειδικευμένους τεχνίτες. Αρχικά, ένας καλλιτέχνης προσλαμβανόταν από έναν εκδότη για να δημιουργήσει το σχέδιο, το οποίο σχεδιαζόταν με μαύρο μελάνι σε λεπτό χαρτί. Το σχέδιο έπρεπε στη συνέχεια να σφραγιστεί και να εγκριθεί από έναν κυβερνητικό αξιωματούχο ή λογοκριτή για να δημοσιευθεί νόμιμα. Μετά την έγκριση, το σχέδιο παραδίδονταν στον χαράκτη, ο οποίος το κολλούσε ανάποδα σε μία σανίδα ξύλου και έκοβε προσεκτικά τα περιγράμματα του σχεδίου, αποτυπώνοντας τις πινελιές του καλλιτέχνη. Αυτό δημιούργησε την βασικη πλάκα εκτύπωσης, βάσει της οποίας παράγονταν οι συνοδευτικές πλάκες για κάθε χρώμα. Τέλος, οι ολοκληρωμένες πλάκες αποστέλλονταν στους τυπογράφους, οι οποίοι εκτύπωναν κάθε στρώμα χρώματος ώστε να δημιουργηθεί η τελική πολύχρωμη εκτύπωση. Ολόκληρη η διαδικασία παραγωγής επιβλεπόταν και χρηματοδοτούνταν από τον εκδότη, για την δημιουργία χαρακτικών προς πώληση.

Η τιμή των χαρακτικών νισίκι-ε παρουσίαζε διακυμάνσεις καθ’ όλη τη διάρκεια της περιόδου Έντο. Ωστόσο, μετά την εποχή Τενμέι (1781-1789), οι τιμές των νισίκι-ε κυμαίνονταν μεταξύ 8 και 24 μον ανάλογα με το μέγεθος και τον αριθμό των χρωμάτων τους, ενώ οι τιμές αυξάνονταν μαζί με τον πληθωρισμό. Σύμφωνα με μια αναφορά της εποχής, ορισμένα χαρακτικά πωλούνταν στην αξία μιας διπλής μερίδας νούντλς. Η ασταθής εφαρμογή των νομοθεσιών πολυτελείας από την κυβέρνηση Τοκουγκάουα, οι οποίες στοχοποιούσαν ειδικά τα υπερβολικά πολυτελή χαρακτικά, συνέβαλαν επίσης στη σταθεροποίηση της τιμής και της ποιότητας του μέσου χαρακτικού.

Αυτά τα εμπορικά χαρακτικά, δεν θεωρούνταν υψηλή τέχνη, πράγμα που οδήγησε στη μεταχείρησή τους ως καθημερινών αντικειμένων από τους καταναλωτές. Στην καλύτερη περίπτωση, οι άνθρωποι συνέλεγαν χαρακτικά και τα αποθήκευαν σε κουτιά ή άλμπουμ για ασφαλή φύλαξη. Ωστόσο, σε πολλές περιπτώσεις, χρησιμοποιούνταν απλώς ως διακοσμητικά. Κολλούνταν σε βεντάλιες, τοίχους, παραβάν και ακόμη και ρούχα, χωρίς να δίνεται ιδιαίτερη προσοχή για τη μακροχρόνια διατήρησή τους. Αυτή η άνετη προσέγγιση δείχνει ότι τα χαρακτικά αυτά αντιμετωπίζονταν περισσότερο όπως οι σημερινές αφίσες, παρά ως διαχρονικά έργα τέχνης.

Σε αντίθεση με τη διαδικασία παραγωγής των χαρακτικών, οι χειροποίητες ζωγραφιές ουκίγιο-ε, γνωστές ως ‘νικουχίτσου-γκα’ (‘nikuhitsu-ga’) στην Ιαπωνία, δημιουργούνταν εξολοκλήρου από τον καλλιτέχνη και το στούντιό του. Αυτή η άμεση συμμετοχή και η μεγαλύτερη ελευθερία του καλλιτέχνη ίσως εξηγούν το γεγονός ότι οι ζωγραφιές είχαν μεγαλύτερο κύρος από τις εκτυπώσεις. Πολλοί καλλιτέχνες ουκίγιο-ε ξεκινούσαν την καριέρα τους με εικονογραφήσεις βιβλίων, προχωρούσαν σε σχεδιασμό χαρακτικών και τελικά αφιερώνονταν στη ζωγραφική. Για να εκτιμήσει κανείς πραγματικά την ικανότητα των καλλιτεχνών ουκίγιο-ε, πρέπει να εξετάσει τις ζωγραφιές τους. Σε αντίθεση με την ποιότητα ενός χαρακτικού, που εξαρτάται κατά πολύ από την τεχνική του χαράκτη και του τυπογράφου, οι ζωγραφιές αποκαλύπτουν την πραγματική πινελιά των καλλιτεχνών, οι οποίοι μπορούσαν να δουλεύουν πιο αυθόρμητα και να εξερευνούν τεχνικές ή εφέ ζωγραφικής που δεν ήταν δυνατά στα χαρακτικά.

Στο έργο του «Ιστορίες του Πλωτού κόσμου» (1665), ο συγγραφέας της περιόδου Έντο, Ασάι Ριόι (1610–1691), περιγράφει ποιητικά την έννοια του Ουκίγιο ως εξής:

«Ζώντας μόνο για τη στιγμή, απολαμβάνοντας το φεγγάρι, το χιόνι, τις ανθισμένες κερασιές και τα φύλλα των σφενδάμων, τραγουδώντας τραγούδια, πίνοντας κρασί και διασκεδάζοντας, απλώς πλέοντας, χωρίς ανησυχίες για την προοπτική επικείμενης φτώχειας, ανάλαφρος και ανέμελος, σαν μια κολοκύθα που παρασύρεται από το ρεύμα του ποταμού.»

-Μετάφραση άρθρου: Χαρά Ζένιου